Lutomirski Jan h. Jastrzębiec (zm. 1567), podskarbi nadworny, kasztelan sieradzki. Był synem Michała, współdziedzica Lutomierska w woj. sieradzkim, bratem stryjecznym Mikołaja (zob.) i Stanisława (zob.). W r. 1531 był pisarzem podskarbiego kor. Mikołaja Szydłowieckiego, w r. 1532 pisarzem skarbu kor. i t. r. powierzono mu na okres pięciu miesięcy nadzór nad skarbem kor. na czas delegowania podskarbiego kor. Spytka Tarnowskiego na Mazowsze. Dworzanin królewski w r. 1536, w r. n. został wraz z bratem Michałem, łowczym sieradzkim, zwolniony od udziału w pospolitym ruszeniu. W r. 1543 otrzymał podkomorstwo sieradzkie, w r. 1545 został burgrabią zamku krakowskiego. Równocześnie, od r. 1544, był podskarbim nadwornym Zygmunta Augusta. W okresie od sierpnia 1546 do 7 I 1548 przeprowadził L. akcję uporządkowania monety obiegowej w Wielkim Księstwie Litewskim, polegającą na ściągnięciu do skarbu lichej monety świdnickiej. Ponieważ czynności skarbowe zatrzymywały L-ego ciągle przy młodym królu, w marcu 1548 uzyskał zgodę na ustanowienie zastępców na zajmowanych urzędach, a w styczniu 1549 zrezygnował z podkomorstwa sieradzkiego. Objął natomiast w maju t. r., wspólnie ze Spytkiem Tarnowskim, zarząd żup krakowskich, a nadto otrzymał ekspektatywę na najbliższe wolne starostwo. W r. 1550 otrzymał starostwo sądowe łęczyckie. Od r. 1551 kasztelan brzeziński, zdał w r. 1552 zarząd żup krakowskich, w r. 1553 otrzymał drugie starostwo sądowe – radomskie, a 6 VI 1554 przeszedł na kasztelanię rawską. Nominacja ta spotkała się z protestem izby poselskiej na sejmie piotrkowskim 1555 r., ponieważ L. nie był w tym województwie osiadły.
Zajęty sprawami skarbowymi, często przy królu, obecny na prawie wszystkich sejmach, był L. zarazem niezmiernie zapobiegliwym gospodarzem i starał się czerpać jak największe korzyści ze służby dla Rzeczypospolitej. Rodowy majątek miał niewielki, jedynie chyba połowę Lutomierska, drugą część miał brat stryjeczny Mikołaj. Jednakże zarówno pobierane wynagrodzenie za czynności skarbowe, jak i dochody z królewszczyzn pozwoliły mu na znaczne pomnożenie stanu posiadania, m. in. o wsi Sułków, Wola Sułkowska i Ostrów w woj. sandomierskim, a w woj. warszawskim wykupił za 15 000 fl. od Wolskich dzierżawę 8 wsi (Falenta, Jaworowo, Raszyniec, Sokołowo Małe i Wielkie, Wypędki i Janiki). Posiadał na lat 60 prawo poszukiwania złóż mineralnych i użytkowania torfowisk otaczających Łęczycę. Miał dom w Krakowie i drugi w Radomiu, nadany mu przez króla. L. zgromadził w swoich rękach spore królewszczyzny, uzyskane bądź bezpośrednio od króla, bądź drogą wykupu sum. W woj. sieradzkim trzymał L. tzw. klucz szadkowski, tj. Lubolę, Prusinowice i Wilamów, wykupione w r. 1548, a w r. 1553 nadane w posiadanie wieczyste. Starostwo łęczyckie wykupił L. od spadkobierców Stanisława Łaskiego, woj. sieradzkiego, przy czym Zygmunt August przeniósł na niego zapisaną na tym starostwie sumę 10 000 fl. Starostwo radomskie dostał L. w r. 1553 w administrację, w r. 1555 zamieniono ją na dożywotnią dzierżawę za sumę 1 600 fl. rocznie. W r. 1561 otrzymał w dożywocie starostwo wartskie. W pow. opoczyńskim wykupił Turowice i Pląskowice, w pow. radomskim Zalesie, w pow. kamienieckim miał wieczność na wsiach Brzeżany i Piętniczany oraz pustą wieś Podgórze. W królewszczyznach gospodarzył L. sprężyście, starał się o pomnożenie dochodów, dbał o zabudowania folwarczne i dworskie (rozbudował np. zamek w Łęczycy, gdzie najczęściej przebywał i utrzymywał liczny dwór), w sposób bezwzględny wyciągał powinności (robocizny) od poddanych. W r. 1563 pożyczył królowi 15 000 fl. na żołd dla wojska, otrzymując zabezpieczenie na poborze woj. łęczyckiego i sieradzkiego.
W tej sytuacji zrozumiałe było stanowisko L-ego na sejmie piotrkowskim 1562/3. Opowiadając się ogólnie za programem egzekucji, starał się sparaliżować podjęcie egzekucji dóbr, wysuwając na plan pierwszy konieczność szczegółowej rewizji praw «od deszczki do deszczki». Na sejm przybył zresztą bez listów, gdyż, jak stwierdził, nie spodziewał się rozpoczęcia rewizji nadań na tym sejmie. Bronił też swoich obu starostw sądowych, stwierdzając, iż prawo tego nigdzie nie zabrania, o ile starosta «ma osiadłego podstarościego, od którego nie do starosty, ale do króla appelacyja idzie». Na sejmie tym otrzymał L. kasztelanię sieradzką, odebrano mu natomiast burgrabstwo krakowskie. Mocniej jeszcze podkreślił swój opór przeciw egzekucji dóbr na sejmie warszawskim 1563/4 r., utrzymując w swoim wotum, iż egzekucja jest «naprawa rzeczy skażonych, ale nie to, aby komu prawa połamać, imiona pobrać». Za najpilniejszą uważał sprawę zawarcia unii z Litwą, unifikację ustrojową Prus Królewskich z Koroną, reformę pospolitego ruszenia i obrony potocznej w oparciu o dokładny szacunek gruntów i innych pożytków pospolitych i przede wszystkim reformę sądownictwa. Z dużym oporem poddał się jednak postanowieniu o rewizji listów. Zakwestionowano mu wówczas i od razu skasowano wiele nadań i zapisów, m. in. zapis na starostwie łęczyckim, wieczność na kluczu szadkowskim i wsiach w pow. kamienieckim, część sum na star. wartskim.
Wyznaczony członkiem komisji do lustracji królewszczyzn w Prusach Królewskich, rozpoczął L. swoje funkcje w jesieni 1564, ale w r. n. nie wziął już udziału w lustracji. Na sejmie 1565 r. zabierał głos w sprawie przeciągającej się wojny o Inflanty, doradzając jak najszybsze jej zakończenie. Domagał się przy tym stanowczo zmiany w sposobie wybierania poborów, upatrując w opieszałości poborców główną przyczynę braku pieniędzy na wojsko. Usprawnienie widział w poruczeniu wybierania poborów bezpośrednio starostom. Stanowczo przy tym podkreślał obronny charakter toczonej wojny. Wyraźne to echo wpływów ideologii Andrzeja Frycza Modrzewskiego, z którym L. przyjaźnił się od dawna. On to w r. 1557 doręczył Modrzewskiemu odpis przygotowywanej przez Stanisława Hozjusza do druku rozprawy „Dialogus de eo, num calicem laicis et uxores sacerdotibus permitti ac divina officia vulgari lingua peragi fas sit” zwalczającej głoszone przez Frycza postulaty reformacyjne i skłonił go do wystosowania odpowiedzi. Dn. 1 VIII 1558 zadedykował Modrzewski L-emu „Obronę przeciwko dialogowi Aratora i Harpagona”, prosząc zarazem o jej rozpowszechnienie w kręgu zainteresowanych.
Od początku narastania ruchu reformacyjnego L. był blisko z nim związany. Jako starosta łęczycki starał się chronić przekazanych mu przez sądy duchowne różnowierców, opóźniając wystąpienie z instygacją, opiekował się poszczególnymi działaczami reformacyjnymi (np. Wawrzyńcem Discordią), a pozostając w bliskich kontaktach z ks. Albrechtem pruskim wyrabiał azyl na dworze królewieckim dla polskich zwolenników reformacji. On to zalecił m. in. Albrechtowi Marcina Kwiatkowskiego, popierał Jana Seklucjana. Wykorzystując swoje wpływy w środowisku dworskim i dobre stosunki z przedstawicielami episkopatu (S. Hozjuszem, A. Zebrzydowskim i J. Uchańskim), bronił skutecznie swojego stryjecznego brata Stanisława przed arcbpem Mikołajem Dzierzgowskim i królewskim mandatem. Zresztą współdziałanie L-ego «i z bracią», którzy «prawie wspólną ręką na wszem pomagają» (Rej), było powszechnie widoczne. Już w r. 1553 widziano w L-m jednego z głównym orędowników reformacji na dworze królewskim. Za jego pośrednictwem uzyskał Celio Secundo Curione przyzwolenie Zygmunta Augusta na zadedykowanie mu dzieła „De amplitudine beati regni Dei”, wydanego w r. 1554. I chociaż, jak się wydaje, L. nigdy nie spotkał się osobiście z Curionem, zadzierzgnięte wówczas kontakty korespondencyjne utrzymały się przez wiele lat. L. kierował do Bazylei pod opiekę Curiona swych krewniaków i powinowatych, zalecał Zygmuntowi Augustowi syna Curiona Horacego, a Curione dedykował mu swoje wydanie dzieł Seneki (1557), przesyłał na jego ręce dedykowane królowi polskiemu wydanie dzieł C. A. Sabellika (1561). Wspominał przy tym Curione nie tylko o łączącej ich więzi duchowej, ale i o fizycznym podobieństwie. Widać, iż powierzchowność L-ego, którego «wzrost, urodę» podkreślał Mikołaj Rej w „Zwierzyńcu”, istotnie zwracała uwagę.
Trudno jest określić ściśle poglądy wyznaniowe L-ego, zwłaszcza w pierwszym okresie reformacji. W r. 1552 wyrażał się pochlebnie o nauce Andrzeja Osiandra, w r. 1556 doręczał królowej Katarzynie dedykowane polskiej parze królewskiej przez Piotra Pawła Vergeria „Fidei Confessio” Jana Brenza i usiłował pozyskać królową dla reformacji. Na sejmach, warszawskim 1563/4 r. i piotrkowskim 1565 r., wypowiedział się za potrzebą zwołania soboru narodowego, podkreślając przy tym, iż «cor enim regis in manu Domini, a nas sobie on uczynił reges et sacerdotes». Ostatecznie zbliżył się do obozu braci polskich. W czasie dysputy odbytej między ministrami kalwińskimi a ariańskimi podczas sejmu piotrkowskiego 1565 r. wybrano L-ego na świadka ze strony ariańskiej. Bardzo ostro wystąpił wówczas przeciw edyktowi parczowskiemu 1564 r.
W końcu 1565 r. został L., wraz z prymasem Jakubem Uchańskim, pozyskany przez cesarskiego posła Andrzeja Dudycza dla starań o utrzymanie małżeństwa Zygmunta Augusta z Katarzyną. Dn. 11 XII t. r. stawili się L. wraz z prymasem w Radomiu przed mającą właśnie opuszczać Polskę Katarzyną i wymogli na niej obietnicę pozostania w kraju do najbliższego sejmu. O rezultacie swych zabiegów zawiadomili oni następnie cesarza Maksymiliana II, który listem z Linzu 6 I 1566 przekazywał im podziękowanie. Jednocześnie Dudyczowi, wysyłanemu ponownie do Polski, zalecał Maksymilian szukanie w sprawie Katarzyny pomocy właśnie u L-ego i Uchańskiego. Dn. 1 IX 1567 L., wdawszy się w zwadę z Mikołajewskimi, został przez nich rozsiekany na publicznej drodze. Sprawa ukarania winnych tego zabójstwa była sądzona na sejmie lubelskim 1569 r. L. był bezżenny.

Estreicher; Boniecki; Paprocki; – Bartel O., Do historii Brzezin…, „Reform. w Pol.” R. 12: 1956; Dembińska A., Polityczna walka o egzekucję dóbr królewskich, W. 1935 s. 159–60; Kobierzycki J., Przyczynki do dziejów ziemi sieradzkiej, W. 1915 1 11, 17, 19, 21–2; Kolankowski L., Zygmunt August, Lw. 1913; Kot S., Andrzej Frycz Modrzewski, Kr. 1923; tenże, Polacy w Bazylei za czasów Zygmunta Augusta, „Reform. w Pol.” R. 1: 1921; Sucheni-Grabowska A., Odbudowa domeny królewskiej w Polsce, Wr.–W.–Kr. 1967 s. 183, 185, 188–9, 192; Warmiński I., Andrzej Samuel i Jan Seklucjan, P. 1906; Wierzbowski T., Jakub Uchański, W. 1895; Wotschke T., Johann Radomski und Martin Quiatkowski, „Altpreuss. Monatsschr.” Bd 52: 1916 s. 157–98; tenże, Stanislaus Lutomirski, „Arch. f. Reformationsgesch”. Jg 3: 1905–6 s. 108, 162–3, 170–1; – Acta Tom., XV; Akta Unii; Der Briefwechsel der Schweizer mit den Polen, Leipzig 1908, Arch. f. Reformationsgesch. Ergzbd III; Diariusz sejmu piotrkowskiego R. P. 1565, W. 1868 s. 61, 114, 304; Diariusz sejmu walnego warszawskiego z r. 1556/7, Kórnik, 1939 s. 158; Diariusze sejmów koronnych 1548, 1553 i 1570 r., Kr. 1872, Script. Rer. Pol, I; Dzienniki sejmów walnych koronnych… 1555 i 1558 r., Kr. 1869; Hosii epistolae, II; Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1565, Bydgoszcz 1961–4 cz. 1–3; Lustracja województwa krakowskiego 1564, W. 1964 II; Lustracja województwa pomorskiego 1565, Gd. 1961; Lustracja województwa sandomierskiego 1564–1565, Wr.–W.–Kr. 1963; Matricularum summ., IV, V 394, 818, 1700, 2866, 3653, 4771, 5936, 6687, 6808, 7128, 7242, 7241, 7851, 9163, 9308; Modrzewski Frycz. A., Dzieła wszystkie, W. 1957 III; Najstarsze synody arian polskich, „Reform. w Pol.” R. 1: 1921; Rachunki dworu królewskiego 1544–1567, Kr. 1911, Źródła do Historii Sztuki i Cywilizacji w Polsce, I; Regestra thelonei aquatici Wladislaviensis saeculi XVI, Kr. 1915; Rej M., Zwierzyniec, Kr. 1895, Bibl. Pis. Pol., 30; Script. Rer. Pol., I 80; Trzecieski A., Carmina, Wr. 1958, Bibl. Pis. Pol., S. B nr 8; Uchańsciana, I–III; Zebrzydowskiego A. … korespondencja z lat 1546–1553…, Kr. 1878, Acta Hist., I; Źrzódłopisma do dziej. unii, cz. II, oddz. I.
Halina Kowalska